Ευγενικός, ευθύς και μεστός, ο Λευτέρης Κουσούλης, πολιτικός επιστήμων, υποστηρίζει ότι η δημοκρατία που ζούμε με τα αστικά χαρακτηριστικά της έχει μια προσχηματικότητα, αλλά όποιος θεωρεί ότι δεν υπάρχουν δημοκρατικές διαδικασίες είναι βαθιά νυχτωμένος ως προς την πολιτική λειτουργία, δεν κατανοεί τον κόσμο, την κίνηση, τις συνθήκες και στο βάθος μπορεί να εύχεται μια άλλη ‘Χούντα’.
Παράλληλα, αν και πιστεύει ότι το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα είναι φεουδαρχικού τύπου, με την ελληνική κοινωνία να διαθέτει καθυστερημένη κοινωνική και πολιτική συνείδηση, είναι πεπεισμένος ότι η χώρα θα προχωρήσει, θα αναζωογονηθεί, εφόσον βέβαια τα κόμματα αναζητήσουν δημοκρατικούς δρόμους εσωτερικής λειτουργίας. Τέλος, τονίζει ότι σε κάθε σύγκρουση, σε κάθε ιστορική φάση τίποτε δεν είναι ιερό. Ούτε οι δεδομένοι κανόνες, ούτε τίποτε. Ιερή είναι μόνο η ελευθερία.
Κύριε Κουσούλη υποστηρίζετε ότι πολιτική είναι ο θεσμικός έλεγχος της βίας. Δηλαδή;
Ισχυρίζομαι κι έτσι αντιλαμβάνομαι την κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα, ότι η κεντρική λειτουργία σε μια κοινωνία, μικρή ή μεγάλη, είναι η πολιτική λειτουργία. Είναι αυτή που ορίζει στην πραγματικότητα την κατεύθυνση, την μεγάλη πορεία της κοινωνίας στον ιστορικό χρόνο. Άρα, λοιπόν, η πολιτική είναι το κεντρικό ζήτημα.
Τι κάνει τώρα η πολιτική: η πολιτική, κατά τη γνώμη μου, είναι η κοινωνική διαδικασία/λειτουργία που αναζητά, ορίζει, υπερασπίζεται και αλλάζει τους κανόνες συνύπαρξης.
Αυτός είναι ο πυρήνας τη πολιτικής λειτουργίας. Γιατί τους έχουμε ανάγκη τους κανόνες συνύπαρξης; Για να μπορούμε ως άτομα, εντασσόμενα σ’ ένα κοινωνικό πλέγμα να μπορούμε να συνυπάρχουμε με τους άλλους σε μια σχέση κοινωνική, σχετικά αρμονική. Να φεύγουμε, δηλαδή, απ’ το άτομό μας και να πηγαίνουμε στο συλλογικό υποκείμενο, στη συλλογική οντότητα. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει τα άτομα να αλληλοεξοντώνονται διεκδικώντας κυριαρχία επί του άλλου.
Η πολιτική, δηλαδή, γεννήθηκε ως η ανάγκη οι αναπόφευκτες και αναπόδραστες συγκρούσεις σε κάθε κοινωνία, να συγκρατηθούν και να διεξαχθούν μέσα σε ένα πλαίσιο κανόνων. Διαφορετικά έρχεται η αλληλοεξόντωση. Γι’ αυτό ακριβώς λέω η πολιτική είναι ο θεσμικός έλεγχος της βίας.
Μερικοί μιλάνε για ανάγκη επαναπολιτικοποίησης της πολιτικής, άλλοι για κυριαρχία της πολιτικής του πεζοδρομίου στον δημόσιο διάλογο, ενώ κάποιοι πάλι λένε ότι η πολιτική δεν έχει απολύτως κανένα νόημα. Ποιοι έχουν δίκιο κατά τη γνώμη σας; Και τελικά τι ακριβώς ισχύει στη χώρα μας; Πέραν της οικονομίας, είναι και η πολιτική σε κρίση; Τί πιστεύετε;
Όταν μιλάμε για επαναπολιτικοποίηση της πολιτικής, εγώ το καταλαβαίνω ως ανάγκη αναζωογόνησης της πολιτικής. Δηλαδή ως επανα-ανακάλυψη της πολιτικής. Γιατί κατά τη γνώμη μου -κι έχω βγάλει κι ένα βιβλίο γι’ αυτό «Η ήττα της πολιτικής, 18 Θέσεις απέναντι»- αυτό που ζούμε στην Ελλάδα είναι η ήττα της πολιτικής. Δηλαδή η υποχώρηση της πολιτικής λειτουργίας, όπως την περιέγραψα προηγουμένως.
Η πολιτική είναι η λειτουργία που στην πραγματικότητα θέτει το ζήτημα κανόνων, αλλά ταυτόχρονα και της αλλαγής αυτών των κανόνων. Άρα, είναι η πολιτική αυτή που ζωογονεί τη κοινωνία, γιατί την κάνει να κινείται, θέτει μηχανισμούς μεταβολής σε κίνηση. Όπου δεν υπάρχει, λοιπόν, η πολιτική, όπου δηλαδή έχει υποχωρήσει η πολιτική σύγκρουση, δεν υπάρχουν ιδέες, αντιπαραθέσεις, διαφορετικές προσεγγίσεις, εκεί υπάρχει πάντα μια κυρίαρχη αντίληψη, που μπορεί να είναι μια αντίληψη για την εξουσία, που έχει πηγή το Θεό ή μια ιδεολογική αλήθεια.
Αν πάμε π.χ. σε προηγούμενες φάσεις της ιστορίας, παράδειγμα πριν την Γαλλική Επανάσταση, είχαμε μια μακρά ιστορική ακινησία. Εκεί δεν είχαμε στην πραγματικότητα πολιτική. Η πολιτική εκφραζόταν μέσα από το ιερό πρόσωπο του Βασιλέα. Στο βαθμό που αυτό αμφισβητείται, η πολιτική κερδίζει την πρώτη θέση και γίνεται όργανο και δύναμη μεταβολής.
Αυτό έχουμε ανάγκη και στην Ελλάδα. Αντί για την ήττα της πολιτικής, να εργαστούμε για την θριαμβευτική επιστροφή της. Για την επαναπολιτικοποίηση, την αναζωογόνηση της πολιτικής δηλαδή. Αυτό σημαίνει ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι πρωταγωνιστές στην πραγματικότητα, ενδιαφέρονται για το πολιτικό φαινόμενο, την πολιτική δηλαδή και δεν απέχουν απ’ αυτή και δεν την αποστρέφονται.
Και με την πεζοδρομιακή αντίληψη της πολιτικής;
Τώρα το πεζοδρόμιο, στο οποίο αναφέρθηκες, αν το δούμε ως δημόσιο χώρο κι όχι υπό την υποτιμητική του απόδοση, έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Στον δημόσιο χώρο γίνεται η σύγκρουση και εκεί πρέπει να γίνεται, δεν γίνεται στα κλειστά δωμάτια.
Αλλά τώρα είναι πεζοδρόμιο και ο Τύπος και το Διαδίκτυο και η Τηλεόραση και η Βουλή και η πλατεία και το πραγματικό πεζοδρόμιο. Άρα, λοιπόν, όπου συνυπάρχουν άνθρωποι, υπάρχει ένας χώρος σύγκρουσης. Γιατί η πολιτική στο πυρήνα της είναι σύγκρουση.
Οπότε ναι και στο πεζοδρόμιο υπό κάθε του μορφή. Παντού, λοιπόν, δημόσιος διάλογος και δημόσια σύγκρουση, με τη διαφορά ότι η σύγκρουση αυτή πρέπει να γίνεται μέσα σε ένα πλαίσιο κανόνων.
Και το πλαίσιο κανόνων είναι κατά τη γνώμη μου το δημοκρατικό πλαίσιο συνύπαρξης. Το οποίο λέει ότι όλοι έχουμε το δικαίωμα στο δημόσιο λόγο. Εκτός, λοιπόν, από την ελευθερία, είναι ιερό και το δημοκρατικό πλαίσιο συνύπαρξης, που την καθιστά νοητή.
Φαντάζομαι, λοιπόν, τότε ότι διαφωνείτε με όσους λένε ότι ζούμε σε Χούντα…
Ασφαλώς και δεν ζούμε σε Χούντα. Μάλιστα έχω γράψει κι ένα άρθρο στο Βήμα περί αυτού με τον ειρωνικό τίτλο «Έχουμε Χούντα!». Δεν έχουμε την καλύτερη δημοκρατία βέβαια. Η δημοκρατία που ζούμε με τα αστικά χαρακτηριστικά της έχει μια προσχηματικότητα, αλλά όχι, δεν έχουμε Χούντα. Όποιος λέει ότι έχουμε, είναι βαθειά νυχτωμένος ως προς την πολιτική λειτουργία. Δεν κατανοεί τον κόσμο, την κίνηση, τις συνθήκες και στο βάθος μπορεί να εύχεται μια άλλη ‘Χούντα’. Όταν, δηλαδή, κάποιος προσέρχεται στον δημόσιο χώρο ως σωτήρας, ως Πτολεμαίος ο Σωτήρ και λέει εγώ είμαι ο εκφραστής του λαού και εσείς δεν έχετε στην πραγματικότητα καμία αξία στην πολιτική σύγκρουση, γιατί εγώ είμαι ο φορέας της αλήθειας, τότε έχουμε την επιδίωξη μιας κάποιας ‘Χούντας’. Δηλαδή μιας προσπάθειας καθολικής κυριαρχίας επί της πολιτικής λειτουργίας. Εγώ βρίσκομαι απέναντι σ’ αυτό.
Δεν έχουμε Χούντα, αλλά η δημοκρατία είναι σε κρίση, λέτε. Μιλήσατε πριν για προσχηματικότητα της δημοκρατίας για παράδειγμα…
Ασφαλώς έχουμε μια προσχηματική δημοκρατία. Στα κείμενα μου γράφω ότι αυτό που ονομάζουμε στην Ελλάδα πολιτικό σύστημα δεν έχει κανένα χαρακτηριστικό πολιτικού συστήματος, όπως το βρίσκουμε σε μια χώρα της Δυτικής Ευρώπης, για παράδειγμα.
Δηλαδή;
Εδώ το σύστημα είναι φεουδαρχικού τύπου. Το λέω φεουδαρχικού τύπου για να κατανοήσουμε περισσότερο το στοιχείο της αδράνειάς του. Το πολιτικό σύστημα, αν έχει ένα χαρακτηριστικό στοιχείο -γι’ αυτό άλλωστε το λένε και σύστημα-, φέρει μέσα του την αυτοαλλαγή του. Δηλαδή έχει μέσα του μια κινητικότητα εν δυνάμει. Από τι συγκροτείται το πολιτικό σύστημα; Πρώτον από τα κόμματα. Κόμματα έχουμε. Έχουμε δηλαδή έναν πολιτικό ανταγωνισμό, άρα δεν έχουμε Χούντα. Έχουμε ελευθερία του Τύπου. Άρα δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε Χούντα. Έχουμε συνδικαλιστική δράση. Έχουμε ελεύθερη πολιτική και συνδικαλιστική δράση. Ελεύθερη διακίνηση ιδεών δηλαδή.
Γιατί χαρακτηρίζω το σύστημα φεουδαρχικού τύπου; Αυτά τα συστατικά στοιχεία του συστήματος λειτούργησαν γύρω από ένα πυρήνα εξουσίας, αδιατάρακτο και σταθερό, ο οποίος πρόταξε την αδράνεια εναντίον της μεταβολής.
Να φέρω ένα παράδειγμα: ο τρόπος που λειτούργησαν τα κόμματα στην Ελλάδα από το ’74 και μετά δεν έχει καμία σχέση με δημοκρατικά κόμματα. Μέσα στα ελληνικά κόμματα, υπάρχει η κυριαρχία του ενός. Η κυριαρχία του αρχηγού.
Αυτό που λένε πολλοί δηλαδή ότι τα ελληνικά κόμματα είναι πρωτίστως αρχηγικά, προσωποπαγή εννοείτε…
Ακριβώς. Και μάλιστα, θα ’λεγα, πιο βαριά και από προσωποπαγή. Γιατί εκεί υπήρχε η απόλυτη εξουσία του ενός. Ποιος θα αμφισβητούσε τον Κωνσταντίνο Καραμανλή; Ποιος θα αμφισβητούσε τον Ανδρέα Παπανδρέου; Ποιος θα αμφισβητούσε τον νεότερο Κ. Καραμανλή ή τον υιό του Α. Παπανδρέου; Άρα έχουμε στην πραγματικότητα εδώ παραστάσεις εξουσίας, που έχουν σχέση, αν θέλεις, με πρωτόγονες λειτουργίες υποταγής, απέναντι στο δέος της εξουσίας που έρχεται από το παρελθόν κι ενσαρκώνεται από έναν Καραμανλή και από έναν Παπανδρέου, παρά αποτέλεσμα μιας πολιτικής λειτουργίας που τους βγάζει στην κορυφή. Έχουμε, λοιπόν, μια κοινωνία με καθυστερημένη κοινωνική και πολιτική συνείδηση, που υποτάσσεται σε παραστάσεις εξουσίας και δεν μάχεται για να διαμορφώσει τις δικές της. Τί πρέπει τότε να γίνει για να αντιμετωπίσουμε αυτό το «δημοκρατικό έλλειμμα» που περιγράφετε στα κόμματα; Εάν τα κόμματα δεν αναζητήσουν δημοκρατικούς δρόμους εσωτερικής λειτουργίας, δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας. Το 2004, σ’ ένα κείμενό μου με τίτλο «Η παιδαγωγική της διαδοχής» είχα προσπαθήσει να δείξω τι σημαίνει και τι θα σημάνει ο τρόπος ανάρρησης του Γ. Παπανδρέου στην ηγεσία του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Είχαμε τότε μια αντιδημοκρατική διαδικασία ανάρρησης. Δεν υπήρξε εκλογή. Παρά ταύτα η ηγεσία του ΠΑ.ΣΟ.Κ. τότε παρουσίασε το τελετουργικό της ανάρρησης του ως δημοκρατική εκλογή. Αφού πρώτα ήταν υποψήφιος, είχε εκλεγεί αρχηγός και μετά έγινε η διαδικασία επικύρωσης. Όλο αυτό παρουσιάστηκε ως δημοκρατική λειτουργία. Αυτό είναι ένα παράδειγμα διαστροφής της πραγματικής λειτουργίας των κομμάτων και της ουσιαστικής πολιτικής. Είχαμε στην πραγματικότητα μια επιβεβαίωση της ήττας της πολιτικής στην Ελλάδα.
Εάν τα κόμματα δεν αναζητήσουν δημοκρατικούς δρόμους εσωτερικής λειτουργίας, δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας. Άρα ένα κεντρικό ζήτημα είναι σαφώς τα κόμματα, αλλά και οι συμμετέχοντες σ’ αυτά, τώρα μέσα στην φάση της κρίσης να αναζητήσουν το δικαίωμα εσωτερικής λειτουργίας και δημοκρατίας.
Θα κάνουμε βήματα. Δεν λέω ότι θα πάμε σε μια νέα κατάσταση. Όπως για παράδειγμα το γαλλικό σοσιαλιστικό κόμμα, όπου ήταν θεσμοθετημένο το δικαίωμα των τάσεων, υπήρχε εκπροσώπηση αυτών στη κορυφή και μπαίνοντας στα γραφεία του μπορούσες να βρεις στην είσοδό τους κείμενα εναντίον του προέδρου Μιττεράν, από τάσεις οι οποίες του αντιτάσσονταν. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πάντως θα γίνουν βήματα προς τα εμπρός.
Υπάρχουν κόμματα που έχουν κάνει τέτοια βήματα θα μου επιτρέψετε. Η ΔΗ.ΜΑ.Ρ., νομίζω, λειτουργεί έτσι, εσωτερικά, δημοκρατικά περισσότερο από τα άλλα κόμματα…
Ως ένα σημείο. Βέβαια αυτό το παρατηρούμε στα μικρά κι όχι στα μεγάλα κόμματα, εννοώ Ν.Δ., ΠΑ.ΣΟ.Κ. όπως τα γνωρίσαμε, τα οποία στην πραγματικότητα κυριαρχήθηκαν από πρόσωπα, που ήταν εκεί ως αρχηγοί επειδή ακριβώς αντιπροσώπευαν το παρελθόν. Δηλαδή δεν ήταν ως μέλλον, αλλά συνδεδεμένοι με το παρελθόν, την παράσταση εξουσίας, μέσω του συμβόλου και του πολιτικού δεσμού που ήταν το όνομά τους.
Αυτό ονομάζω φεουδαρχικό στοιχείο μεταξύ των άλλων. Ήταν εκεί κυριαρχικά ως αποτυπώματα και κληρονόμοι του παρελθόντος. Αυτό το λέω για να δείξω ότι η ελληνική κοινωνία είναι μια καθυστερημένη κοινωνία στο πολιτικό μέτωπο και ότι κανείς δεν εγέρθηκε να πει στον Γ. Παπανδρέου, για παράδειγμα, το 2004 ότι το ΠΑ.ΣΟ.Κ. είναι δημοκρατικό κόμμα και πρέπει να γίνει έκτακτο συνέδριο. Μπορεί ενδεχομένως να έβγαινε πάλι ο Γ. Παπανδρέου, το πιο πιθανό. Δεν το είπε κανείς, όμως.
Θέλω να πω ότι σε αυτές τις καταστάσεις, έτσι όπως βιώνονται πολιτικά, υπάρχουν πάρα πολλοί έτοιμοι να προσαρμοστούν. Γι’ αυτό και έχει σχέση με το βαθμό συνείδησης των ανθρώπων, όπως και με τον βαθμό ανάπτυξης της πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης μιας εποχής.
Όλα αυτά έχουν αναμφισβήτητα πολύ μεγάλη αξία. Αλλά με ποιον οδηγό; Με ποιο κριτήριο; Τι ορίζει τελικά τις αποφάσεις μας; Ένας α, β, κανόνας π.χ.; Ή κάτι υπέρτερο ορίζει τον κανόνα;
Χαίρομαι που μου κάνετε αυτή την ερώτηση και μου δίνετε την ευκαιρία να μιλήσω γι’ αυτό που θεωρώ ουσιώδες: την ελευθερία. Πιστεύω ότι οι κανόνες πρέπει να υπάρχουν υπό το κριτήριο της διεύρυνσης της ελευθερίας. Ό,τι δεν διευρύνει τον ορίζοντα της ελευθερίας, πρέπει να το αντιμαχόμαστε. Ό,τι το διευρύνει, έστω και στο ελάχιστο, έστω και μια ψηφίδα ελευθερίας σε μια ιστορική στιγμή, την υπερασπιζόμαστε. Γι’ αυτό συνηθίζω να λέω ότι σε κάθε σύγκρουση, σε κάθε ιστορική φάση τίποτε δεν είναι ιερό. Ούτε οι δεδομένοι κανόνες, ούτε τίποτε. Ιερή είναι μόνο η ελευθερία. Δηλαδή αυτό στο οποίο πρέπει να επιχειρούμε να οδηγούμεθα, τόσο σε επίπεδο ατομικό, όσο και σε συλλογικό, είναι η ελευθερία.
Όταν μιλάμε για ελευθερία εννοούμε τον αγώνα του ανθρώπου για τον διαρκή αυτοπροσδιορισμό απέναντι σε κάθε έξωθεν αρχή και επιβολή. Ταυτόχρονα τη συλλογική μάχη που δίνει μια κοινωνία, σε μια ιστορική φάση για τη διεύρυνση των δικαιωμάτων της. Δηλαδή να περιορίσει τους καταναγκασμούς και να διαμορφώσει συνθήκες πραγμάτωσης και αυτοπραγμάτωσης και για τα άτομα κατά το δυνατόν αλλά και για την συλλογική οντότητα μέσα στην οποία υπάρχουν και δρουν.
Παράδειγμα αν ζούμε σε μια κοινωνία όπου δεν υπάρχει ελευθερία έκφρασης, θα πρέπει να αγωνιστούμε γι’ αυτήν. Αν δεν υπάρχει πολιτική δημοκρατία, να αγωνιστούμε για τη πολιτική δημοκρατία. Με κριτήριο, όμως, πάντα την διεύρυνση της ελευθερίας. Με αυτή την έννοια λέω «ιερή είναι μόνον η ελευθερία». Είναι μια συνθηματολογική απόδοση μιας, αν θέλεις, φιλοσοφικής και πολιτικής στάσης απέναντι στην ύπαρξή μας. Αυτή είναι η δική μου προσέγγιση στο μεγάλο πολιτικό γεγονός, δηλαδή της πολιτικής και κοινωνικής σύγκρουσης, που πάντα θα βρίσκεται σε εξέλιξη, σε όλες τις κοινωνίες, παντού και πάντοτε.
Νομίζω ότι κάνετε εκτενή αναφορά επί αυτού στο βιβλίο σας «Σταθεροί Τόποι», αν δεν κάνω λάθος…
Ακριβώς. Αυτή είναι η θέση μου για τα πράγματα. Στο συγκεκριμένο βιβλίο λέω ότι «υπάρχει σε όλες τις κοινωνικές συγκροτήσεις μια εκρηκτική δύναμη στα θεμέλιά τους. Η εκρηκτική δύναμη της ελευθερίας, που ζωντανή πάντα μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση, θα διαγράφει με μια μονοκοντυλιά κάθε ιερή βεβαιότητα και θα ανατρέπει κάθε παγωμένη στιγμή της ιστορίας».
Θέλω πω δηλαδή ότι δεν υπάρχει μια οριστική, μια τελική απάντηση για τα πράγματα. Ο μαρξισμός ας πούμε και ο κομμουνισμός αργότερα, με όλες τις μορφές που τον είδαμε στη συνέχεια, θεωρεί ότι έχει μια οριστική απάντηση για την εξέλιξη της κοινωνικής σύγκρουσης. Και μάλιστα την προδιαγράφει νομοτελειακά. Λέει δηλαδή ότι δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά.
Η δική μου γνώμη είναι ότι δεν είναι νομοτελειακή η εξέλιξη της Ιστορίας και όποιος το υποστηρίζει αυτό, εργάζεται για μια πολιτική τυραννία, την οποία είδαμε πολλές φορές στην Ιστορία τον 20ο αιώνα ιδιαίτερα, ακόμη και στην εποχή μας. Και αυτό προκύπτει επειδή αυτή η αντίληψη, της νομοτελειακής εξέλιξης δηλαδή της Ιστορίας, προσλαμβάνει χαρακτηριστικά ιερότητας. Με λίγα λόγια: δεν το αγγίζουμε γιατί αυτό είναι η θεωρία. Εγώ λέω όλα τα αγγίζουμε, υπό το κριτήριο της ελευθερίας.
Σε ένα πρόσφατο κείμενό σας στην Athens Voice (Το κλειστό διαμέρισμα) λέτε ότι η δημόσια περιουσία στο σύνολό της παραμένει ένα κενοτάφιο και ότι η Ελλάδα προτίμησε την ησυχία του κλειστού διαμερίσματος. Μπορούμε να ανοίξουμε αυτό το κλειστό διαμέρισμα;
Βεβαίως και μπορούμε. Εγώ πιστεύω ότι όπου υπάρχει μια συνείδηση ζωντανή, τίποτε δεν μπορεί να μείνει σταθερό. Αλλά πουθενά δεν υπάρχει μόνο μια συνείδηση ζωντανή, υπάρχουν πολλές συνειδήσεις ζωντανές. Κι αυτές πρέπει πρώτο να μην εφησυχάζουν, να αναζητούν τη κίνηση, τη μεταβολή, την έκρηξη, την δημιουργική επανάσταση. Δεν ζούμε στην τσαρική Ρωσία για να σκεφτούμε άλλου είδους επανάσταση. Σήμερα ζούμε σ’ ένα σχετικά δημοκρατικό πλαίσιο, που επιτρέπει την πολιτική δράση και άρα μας επιτρέπει καθώς συναντιόμαστε με άλλους ανθρώπους κι άλλες συνειδήσεις, να κάνουμε πράγματα που θεωρούμε ανέφικτα.
Πώς θα δραστηριοποιηθούν σήμερα, σ’ αυτό το πλαίσιο, οι νέοι;
Με νέους τρόπους. Καταρχήν κατανοώντας την εποχή τους. Να διαβάσουν κείμενα που διευκολύνουν την γνώση της εποχής τους. Ούτε τα δελτία ειδήσεων αρκούν, ούτε οι ατάκες στο διαδίκτυο. Θέλει μια προσπάθεια ατομική για να καταλάβει κανείς τον κόσμο και για να υπερασπιστεί τη ζωή του. Δηλαδή να δώσει την μάχη του αυτοπροσδιορισμού. Χωρίς αυτό δεν υπάρχει ελευθερία. Το ’χουμε δει πολλές φορές στην Ιστορία και το βλέπουμε και σήμερα. Αυτός που μάχεται διαρκώς για τον αυτοπροσδιορισμό του, διευρύνει έτσι την ελευθερία του. Άρα είναι ένας ζωντανός άνθρωπος, ο οποίος διεκδικεί, μάχεται, ζητάει όλο και περισσότερα και ως προς τον εαυτό και ως προς τη συλλογική οντότητα μέσα στην οποία συνυπάρχει. Αλλιώς έχουμε την παραίτηση. Την κυριαρχία των δυνάμεων της αδράνειας. Δηλαδή του φεουδαρχικού τύπου συστήματος διακυβέρνησης, το οποίο κερδίζει διαρκώς χρόνο, παράταση, αφού διαρκώς εργάζεται για την αυτοσυντήρησή του. Και εκεί η μάχη χάνεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου